Thursday, 11 May 2017

Hringtu Nule Ni (Mother’s Day) A Rak Thawhkehnak Tuanbia

Vawleipi nih a sunhsakmi ni sunglawi lakah hin “Nule Ni” (Mother’s Day) hi aa tel ve kan ti khawh ko lai dah. Vawleicung ram tam-u le a hlei in Khrihfa ram ahcun May thla zarhhnihnak ni ah hin, hi ‘Nule Ni’ (Mother’s Day) hi a tlangpi in hman a si deuh ngawt. 

Mi cheukhat nih nule upat peknak in caan an hman len lioah, mi cheukhat cu Nule philhlonak ni tiah a hmangmi an um ve fawn. Hringtu nule nih nunpi rihmi hna nih an nule an hanghat hna i upat hmaizahnak an langhter. Nu a ngei ve ti lomi nih ‘ka Nu kha nung dam ve rih seh law aw” tiah lungleng ngai le zaangram tuk hringhran in an Nule philhlonak Ni an hmang ve tawn. “Upat peknak ni” maw na hman lai “Philhlonak ni” deuh dah?
Hi ni sunglawi caan ahhin mi cheukhat nule nih dampi rihmi hna nih mitthli tla le ngeihchiatnak bantuk langhter in biakinn chung zapi hmai ah maw, hawi hlei in langhter a hmangmi hmuh an si tawn. Zeica’hdah an mitthli a tlak ti belte ka hngal lo. Dawtnak mitthli a si hnga maw, cu zong cu ruah awk ngai a si. 

Minung pahnih nih dawtnak an langhter tikah a hmutu midang hna zong a lawmhter tawn hna ti a si. Cu tikah, Nule Ni kan hman i, nule a dam rihmi cheukhat nih zapi hmai ah mitthli i tlak in nule pangpar va pek, laksawng pek tbk. hmuh a si theo tawn. A ngaingai ti ko lo ahcun zapi hmai ah a herh maw tiah cun a herh lo ti khawh a si. Karhlei va lamh a si. Zapi caah ti’n aa ruang tein pangpar tonhnak tuah a si cang komi, i thawh riangmang in a hleihluat i nule pangpar va pek tibantuk, mitthli vai i thlak ti tehna hi kan hman lo ahcun zapi caah a ha lai tiah ka ruat tawn.

Ca pakhat ah ka rak relmi cu, Asia ram pawl cu nule ni hi nifatinte nan hmang peng ko. Nule Ni (Mother’s Day) hi cu nitlaklei ram deuh nih hman awkah aa tlak. Zeica’htiah hringtu nule a upat ihzah lomi kan tam tuk. A tlangpi huap in Asia ram pawl hi cu nan nule nan pa nan upat tuk hna. Kannih cu nanmah Asia ram bantuk kan si loh, cucaah cun nule ni hi cu nitlaklei ram caah siseh law aa tlak hnga tiah siangngakchia pakhat cu an professor pa nih a rak ti ti si.

Hi hringsortu Nule Ni ahhin mitthli i tlak in nule kha zapi hngan ah laksawng pek maw ahlei hluat in pangpar va tonh thulhthalh maw kha cu hman lo ah a ha. Ka daw kho lo, ka zohkhenh kho lo, ka nute kan dawt tuk kan ti ruangah kan mitthli a tla ti zong kha hman ding a si lo. Nule nih hin kan dampi zungzal hmanh hna sehlaw an fale an kan dawtnak hi zeitikhmanh ah chamkhawh bal ding a si lo. 

Nule dawt kan timi cu an kan chimh cawnpiakmi thilha i cinken i, an nun lioah siseh, mual an liam hnupi tiang zongah siseh, cu thilha tuah i zuam zungzal kha a si ko. Nule chimh ngaih hleng tung lo, Nule Ni phanh lecangka mitthli vai thlak thulh, laksawng hei pek thulhthalh hihi a herh maw tiah cun a herh ko. Natein biakinn chung tuah dingah cun aa tlak maw ti hi fak deuh i kan ruah awk a si. Nule chimmi ngeih le cinken zungzal le tuah i zuam, cu nakhlei in nule dawt ti a um hnga hme maw ti ka ruat tawn. An kan duhpiak bikmi zong a si. Ka khuaruah a har tawnmi cu hi nule upat peknak ni ah nule a dam ti lomi tu mitthli tla loin, nule nih dampi rihmi fale hna nih an mitthli an i thlak tawnmi khi a si.

Hringtu Nu Ni cu fale nih nule upatnak an pek ni a si. Nu ti tikah hringtu nu lawng kha nu tiah ti a si lo. Hramthawknak le kokehnak a hram paoh kha nu ti in min sak le auh a si. Tahchunhnak ah kan chuahkehnak hmun kha ‘kan nu vawlei, kan nu ram’ tiah ti a si. Cun kan i chuahpimi holh kha ‘ka nu holh’ tiah ti a si i kan umnak khrihfabu kha ‘mother church’ kan ti.

Hi Nule Ni aa rak i thawk ning dan, an rak tuahning le zeiti’ndah an hmanning a rak si cio tbk. kan theih len lai tiah zumh a um. Nule Ni tiah kan tuah lengmangmi ni theng si loin, zeiti’ndah ahlan chan Greek le Egypt miphun le adang ram hna nih hi ni bantuk aa lo ngai in an rak sunhsak i an rak tuah ve ti kha hun zoh chih hna usih.

Kan rel hlan ah kan theih dingah ka duh ngaimi pakhat cu, Anna Jarvis thawkmi ‘Hringtu Nu Ni’ (Mother’s Day) hi kum zabu 16 lio ah United Kingdom i rak hmanmi ‘Mothering Sunday’ timi le B.C chan lio i Greek pathian nu Rhea timi upat peknak ni le Roman pathian nu Cybele timi upat peknak puai he aa pehtlaimi a si lo. A theihngal ve rih lo kan um bang sual ah tiah atu bantuk in hi thawhkehnak tuanbia hi ka hun lehmi a si.

I. Egypt ram ah: - A hmasa bik Nule Ni hman an rak thawknak cu Egypt ram ah a si. Egyptians pawl nih hin an pathian nu Issis (Issis cu pharaohs siangpahrang cithlahtu nu a si) upat peknak puai tiah kum fatin tein an rak tuah tawn. Issis timi nu nih cun Orisis cu a rak vat i (Orisis hi Issis a chuahpi a si lawng hlah, a pasal zong a si). Issis a pasal Orisis cu a unaupa Seth nih a nahchuah ruangah a rak thah i, a taksa cu then 13 ah a cheu i hmunzakip ah a rak hekdarh dih.

Issis nih cun a pasal Orisis a taksa cheu 13 cu a khomhsuat hna i hmunkhatte ah remte in a rak chiah dih han. Mah cu hnu kum zeimaw zat a rauh hnuah cun Issis nih cun fapa Horus a hun hrin i, cu a fapa Horus nih cun a pa a rak thattu Seth cungah phu a hlam i Seth cu a rak thah ve.

Cuticun Issis cu pasal zong ngei han duh ti loin a fapa Horus cu a nunchung vialte dawtnak he zumhtlak tein a zohkhenh i a rak hmeipi ti a si. Cu ruangah cun Horus a hringtu nu Issis nih a fapa cungah cu bantuk dawtnak le zumh awktlak tein a rak zohkhenhnak cu upatnak le philhlonak caah ti’n Egyptians pawl nih cun Issis milem lianpi an rak ser i, cu milem hmaika ahcun kum fatinte amah upat peknak le philhlonak puai, ni sunglawi cu hlunghlai taktak in an rak hmanmi a si.

II. Greek ram ah: - Greeks miphun pawl zong nih hin an pathian nu Rhea upatnak caah ti’n kum fatinte puai an rak tuah ve tawnmi a si. Rhea hi Cronus a nupi a si i, Greek pathian nu vialte lakah a liannung bik ah an ruahmi a si. Rhea milem an tuahsermi cu zalampi ah an chawhvahpi i an lampi lengah, lentecelhnak phunphun an tuahpi rih. Amah philhlonak ni hi lunglawm le ropui taktak in an rak hmang tawn.

III. Rome ram ah:- Egypt le Greek ram bantuk in Rome ram zongah kum fatinte in hin an pathian nu “Phrygian goddess Cybele” caah ti’n sunglawi taktak in puai an rak hmang heo ve tawn. Cybele cu Magna Mater tiah zong kawh-auh le theih a si i, Rome ram ah a lianngan bik le cungnung bik tiah an ruah vemi pathian nu a si ve.

Rome ram ah hin an pathian nu upatnak rak hman an i thawk kum hi, Jesuh Khrih a rak chuah hlan kum 250 hrawng in khan a si cangmi a si. Hi puai hi a tlangpi in nithum chung ulh-amh in an rak hman heo tawn. Caan a hun liam ve lengmang tikah cun cu an pathian nu Cybele (Magana Mater) upatnak puai ni sunglawi taktak an hmanning cu hatlo naklei hoih in a hmangtu hna nih hman hram an hun i thawk cang tikah, hi puai chuankhan in minung tam tukte nih sualnak phunzakip an rak tuah lengmang ruangah, Rome cozah nih an pathian nu upatnak ni an tuahmi cu tuah ti lo dingin a rak khap.

Greek le Rome ram ah an pathian nu upat peknak ni le thla cu March 15-22 karlak ah a tlangpi in an rak hmanmi kha a si.

IV. England ram ah: - Kum 1600 hrawnghrang ahkhan England ram ah Mary (Jesuh Nu) upat peknak ni hman hram an rak thawk bal cang. Mah cu hnu thawk in kum zeimaw zat a hun liam hnuah chungtel luhnak le tipil an innak khrihfabu Mother’s Church upat peknak zong an rak tuah.

An hmanning hna cu hitihin a si, biakinn chungah pangpar dawhdawh an i ken i an lut, laksawng phunphun i thlennawnnak zong an rak ngei. Mah hnu kum zabu 16-17 hrawngah a hun liam hnuah cun Mary le Khrihfabu tiang lawng si ti loin, hringtu Nule upat peknak zong tuahser hram an hun i thawk han i, “Nule Pathianni” (Mothering Sunday) tiah min an rak bunh. Hi ni ahhin England ram mizapi nih pangpar le laksawng phunphun i ken in nu upat peknak an rak tuah. Cu lio caan hiam ahcun ‘Mothering Cakes’ tiah an ti han i, hringtu nule cungah an dawtnak langhternak ah tiah nule sinah ‘chang’ kha laksawng can ah an rak pekhenh tawn hna.

V. America ram ah: - England in America ah a lut/peemmi pawl cu ram thar a pokka le a phanka an si bantukin rianuan an rak teima tuk hringhran. Cuti rian lei papek in an uan rumro tikah cun caan lawngkang dinh caan hrimhrim kha an rak ngeih khawh ti lo ruang le ei le din ah harsatnak phunzakip an tonmi ruangah hringtu nu upat peknak ni cu pehzulh in an ram bantuk khan an tuah kho ti lo i, cuticun an rak ngol thai.

1. Julia Ward Howe
Julia Ward Howe

Cuti bantuk dirhmun halo ngai in America ram a dir lio caan ahcun, Julia Ward Howe timi nu nih cun Nule Ni hmang dingin kum 1870-72 ah ruahnak a rak chuahpi i, biatak tein aa rak i zuam. (Howe hi “The Battle Hym of Republic” timi US ramchung raltuknak hla dawh a rak phuahtu kha a si). Ramchung raltuknak ah remnak le daihnak a um khawh nakhnga “Nule Caah daihnak ni” (Mother’s Peace Day) cu June thla zarh hnihnak ah US ram khualipi hmun 18 ah nurual lawngte cheukhat hna nih an thawk i, caan hmannak an rak tuahpi hna.

Howe nih hin kum fatin ti awkin khan nurual-u pawl i hmuhtonnak caan ngeih kho dingin biatak tein an a rak la. Nule hna nih hlawhtlinnak an ngeih khawh zungzalnak ah ti’n, a ngeihchiat chawva zong uinak zeihmanh ngei hin lo tein a rak hman tawn. Asinatein vanchiat ah a duhnak tling dingin aa rak i zuammi a chunmang nule caah ni sunglawi tuah ding tiah aa ruahchanmi “Nule ni” Mother’s Day a hun chuah hmanh hmu ta manh lote le hmang manh loin a nunnak a rak liam.

Kum 1988 ahkhan ‘Nule Ni’ Mother’s Day um dingin a ruahnak siseh, a caan siseh, ngeihchiah chawva, a thazaang dihlak tiang chuah in aa rak i zuam i, teiman thlu tein a rak uanmi vialte hna philhlonak caah tiin upatnak roca (certificate) cu an rak pek.

2. Anna Jarvis

Anna Jarvis
Atu vawlei hmunka dangdang ah sunglawi taktak in kan tuah tawnmi ‘Nule Ni’ Mother’s Day timi ni sunglawi a chuah khawh nakding ah a thih tiang zumtlak tein rian a uantu le “Nule Ni Dirhtu” (Founder of Mother’s Day) cu Anna Jarvis (Anna Reeves Jarvis) a si.

Anna Jarvis cu, Granville E. Jarvis le Ann Reeves Jarvis nih kum 1864, May 1 ah USA, West Virginia, Taylor County, Webster ah an rak hrinmi a si.

Anna Jarvis hi amah a hringtu a nu Ann Marie Reeves Jarvis nih May 9, 1905 ah hi vawlei nunnak in a rak thihtak. (Ann Marie Reeves Jarvis hi Nule Ni tuah dingah ruahchannak a ngei tawntu le hi ni a tak in a chuah khawhnak dingah teima taktak in rian a rak uantu zong a si ve. A dam lioah hin miharsa bawmhchanh hau minung tampi a rak bawmhchanh hna, mi damlo zawfak minung tampi zong bawmhnak a rak pek hna. A nu hawipawl kha cinthlak lei thiamnak an ngeih khawhnak dingah biatak tein a rak i zuam i a rak chimh cawnpiak tawn hna. Culio caan ahcun USA ah a rak um rih lomi kawlhang (tomatoes) cinthlak le zohkhenh ning tehna tiang khan a rak chimh tawn hna.)

Anna Jarvis le a nau Elsionre cu hi vawlei vanchiatnak nih ruahlopi in a hun tlakbuat hna. An i ngahnak bik a simi hringtu an nu nih mual a liamtak tik hna tikah ahcun, lungrethei le lungdong ngai le ngeihchia hringhran in an nun cu an hmang.

Kum 1907 (A nu thih hnu kum hnih hnu) ah Anna Jarvis nih “Nule Ni” (Mother’s Day) aa rak i thawh khawhnak ah a nun chung vialte i zuam dingin biachahnak a rak i tuah. Cuticun Anna Jarvis nih cun hawikom tampi aa ser hna i, an ram nawlngeitu pawl le mi lianngan pawl hna sinah “Nule Ni” (Mother’s Day) hmang dingin nawlhalnak ca a rak kuat tawn hna. Zeitluk in dah a rak i zuam i a rak tan tiah cun ka cakuat tialmi hi cohlang cio ve kho hna seh tiah uktu bawi hna sinah cakuat 10,000 a rak tial. Hi ruangah amah catialmi cu mi pakhat tialmi ah a tam bik a si ti tiang in an rak ti phahnak a si.

Cuticun October 10, 1908 ah tleicia a nu (Ann Marie Reeves Jarvis) upatnak le philhlonak cu Andrews Methodist Church ah rak hman a si. Hi ni le caan hiamhiam ahhin tleicia a nu a thihnak hmun Philedelphia zongah khan philhlonak  ipumhkhawmnak caan an rak tuah. Mah cu ni thawkin cun US ram hmun dangdang ah “Nule Ni” (Mother’s Day) hi pehtlai tein rak hman peng a si i, December ni 12, 1912 ahcun vawleicung pumpi huap Nule Ni Buu timi (Mother’s Day International Association) tiang zong cu rak dirh a si. 

Cu thawk in “Nule Ni” (Mother’s Day) cu US ramchung State 45 ah hman a hung si. Kum 1914 ah cun USA ram pumpi (State kip ah) hlunghlai taktak in hman a si cang. Hi lio caan ah USA President Woodrow Wilson nih May 9, 1914 ah “May thla zarhhnihnak’ hi “Nule Ni” (Mother’s Day) ah a phuan. Cu ni cu USA National Holiday siseh tiah fehternak minthutnak zong a rak tuah.

“Nule Ni” (Mother’s Day) um kho dingin, ruahnak siseh, caan le ngeihchiah chawva zong siseh zeihmanh uinak sianlo ngeihlo tein, a nunchung i zuam dingin biakamnak a rak ngeitu, Anna Jarvis cu fa zong ngei loin, a taksa a hung derthawm chin lengmang ve i, a mit zong nih khua an hmu kho ti lo cuticun hi vawlei harsatnak vialte kaltak in 1948 ahkhan kum 84 upa a si ah a nunak a rak liam ruangmang.

USA mizapi nih “Nule Ni” (Mother’s Day) aa thawhkehnak dingah teiman thlu tein a rak i zuammi upattlak nu tiah, a teimak ruang le a tuanmi ruangah upatnak roca (certificate) cu peknak an rak tuah dih hnuah a ruak cu an vui.



Anna Jarvis aa zuamnak le teimaknak thawngin “Nule Ni” cu US ramchung lawng si ti loin, UK, India, Denmark, Finland, Turkey, Australia, Mexico, Canada, South America, China, Japan, Belgium, Africa le vawleicung ramzakip ah a hlei in Khrihfa ram ah cun atu chun ni tiang sunglawi taktak in May thla zarhhnih phak fatinte nule sunhlawihnak ni cu hman peng a si cang.

Cc:       
- Nu-Te Ni (Mother's Day) Lo Intan Dan by Victor Zika                                                        
- “Hringtu Nu Ni” Thawhkehnak Le Anna Jarvis Tuanbia Tawi (The Chinland Post, Vol.2, No. 53)                                                                                                        
- Hringtu Nu Ni (Mother’s Day) Thawhkehnak by Titus Tluang Hnin                    
- ‘Hringtu Nu Ni’ Mother’s Day by Lal Pek Lian
Mother's_Day, wikipedia.org                                 

No comments:

Post a Comment