Friday, 15 November 2013

George Washington Carver (PEANUT MAN)

 
George Washington Carver
Mitam u nih hin cun ‘George Washington’ ti min hi kan theih dih lai tiah zumh a um. Asinain ka mi uarsa zawng tak simi le vawlei cungpi nih an uar i an upat hringhranmi pa Peanut butter a hmuchuaktu, peanut in thil phun 300 a chuah khotu, takpum thuhbawih (body lotion) in mawṭaw oil tiang a siamtu George Washington Carver tu hi cu a theihngal lomi bel cu kan um men lai dah tiah zumh a um ngai ko. Tleirawl mino hna nih kan duh hringhranmi le kan lawmh ngaingaimi peanut butter a hmuchuaktu hi scientist miroling, zungthiam le mi toidormi le nunnemmi zumtu ṭha amah bantuk pa hi cu an tam lai tiah zumh a um ti lo. Milar le miroling a simi, hipa hi ai thawhkehnak hna zoh tikah nunharsa lak ah hi tluk tiang miroling scientist i, a rak i chuah khawhmi hi upat awkṭha lo hrim khi dah ngai a si.

A tanglei ahhin hlawknak zeimaw zat tel a kan pek lai ti ruahchannak he a thilti ningcang cawlcanghnak tlawmpal kan ti khawh tawk vial tarlangh khawh ka von i zuam lai.

George Washington Carver hi America ram sal zuatkhalh lioah Diamond Grove timi khua ah a rak chuakmi a si i, a chuah ni thla hi fiangfaite in theihhngal a si loh, kum 1864-1866 hi hrawngah hin a chuak ko lai tiah an ruahdamh. 

Amah a cawmkengtu a pupa hi German American mifel takmi Moses Carver a si i, George a nule pa Mary le Giles letin William P. McGinnis sinah October 9, 1855 kum ahkhan $700 in a rak cawkmi hna an si. Carver nih hin unau nu pasarih le pa pakhat a ngeih hna natein vanchiat ah hi a unaule dang hna nih an puaitlin deuh hlan ah an rak thihtak dih.

George zarhhnih a si lioah a unu le a nu cu misualrual hna nih an rak fiar hna. Hitan ahhin a upa James tu cu hi misualrual kut in hin a rak him. Cu tikah a pupa Moses Carver nih John Bentley cu kawl dingin a hlan hnu caan zeimawzat a rauh ah George cu a rak hmuh than khawh.

Sal i zuatkhalhnak caan a ziam cang hnu, Moses Carver le a innchungnu Susan hna nih cun George le a upa James cu anmah chungchuak fa bantuk tein an rak i cawmken hna. Hi hna unau hi Pu Moses Carver le a innchungnu Susan hna nih hin an dawt tuk hringhran hna. Pi Susan nih an unaute cun carel le ṭial an thiam khawh nakding ah ca a chimh tawn hna.

Atu an umnak khua Diamond Grove ah hin minak (Negro) caah sianginn kainak nawl rak sianh an si lo i, an umnak in meng 10 ai hlatnak hmun Neosho lawngah minak sianginn kainak hi a um i, George zong nih cuka hmun sianginn kai dingah cun a lung ai tlek ve. Mah hi sianginn kai a kal ahhin zaan caan i a phanh caah sianginn cu ai rak i khar diam cang khawzeika riahnak hmunhma a thei lo i, mi rawlruk pawngte ah mah cu zan cu a rak riak. 

A thaizing ah nufel ngai a simi sayamah Mariah Watkins a ton i amah inn ah innkhaan hlan dingin a hal. A min ahhin Carver’s George tiah amah nih cun aa chim, sihmanhsehlaw Mariah Watkins nih George Carver tiah a thlenpiak i hi minte cu a hman lan thai. 

Hi sayamah nute nih, “Na thiam khawh chung thiam in fimthiamnak cawn i zuam law, cu na cawnmi fimthiamnak hna cu midang nih hlawknak le ṭhahnem santlaihpinak an ngeih khawh nakhnga ding caah pekchanh khawh ve dingah nai zuam ve lai,” tiah forhfialnak thazaang a pekmi nih hin George thinlung a khen tuk hringhran i, hi sayamah nu a biate nih a lawmhter a duh tuk hringhran. Mah hi biate hi a nun lamtluan hruaitu bik bia roling a tlaihtleng tungpi ah a cang lan thai ti khawh a si.

Kum 13 a hung tlin ah Kansas ah a ummi a chungkhat le sinah sianginn pehṭhan dingin ai ṭhialkam. Vanchiat ah mah lio caan ahhin mirang pawl nih minak pa pakhat thi ko in an velhmi a theih tikah Kansas cu a chuahtak ṭhan. Cutite cun harsatnak phunzakip ingtuar bu tein cun a sianginn kai zong cu a peh ve ceomau i, High School Diploma tiang a rak dih.

Cun sianghleirun kai ṭhan dingin timhlamhnak a ngei ṭhan sihmanhsehlaw minak phun a si ruangah sianginn kip ah a duhning bangin a lut kho naisai ti lo. Lungdong lo tein sianginn tampi ah soknak ca a tuah hnu, Highland College, Kansas nih a halnak cu an rak cohlanpiak. Lunglawm thanuam tein sianginn kai dingah tin a va phaktak tikah minak a rak si ruangah an rak duh ṭhan hoi lo i, an kiarter ṭhan. 

Cuti sianginn a kai khawh lo ding ti a theih tikah 1886 August thla ah Ness County, Kansas ah a kal i, dumhau cinthlak lei zohkhenh dingin thlai phunphun cinnak ding caah ekah 17 (17 acres) a kaumi vawlei ai hlan i, amah nih a thuan amah nih zeizongte tumruh ngaingai in a ṭuan tawn. Mahhi lio caan ahhin Ness County ahhin man tlawmte in minak pawl caah vawlei hlan khawh a si lio caan kha a rak si ve.

Ticun 1888 kum a hun phak cun sianginn kainak ca dingah Ness City bank ah dollar 300 a rak cawi hnu, Simpson College ah Art lei fimthiamnak cacawn cu a peh kho. Hi hmun ah hin piano tumte pawl zong a rak cawn chih i, thingram lei kong zong a cawn pinah, amah hi zuksuai thiam ngaingai mi a rak si i, a bik in ram kung thei zuksuai koko hi a rak thiam sazawng a si. 

Hi sianginn a rak kai lioah hin a sayamah Pi Etta Budd nih ruahnak a rak cheuh i, “Botany thingram tlai lei pang cawng law na caah a ṭha lai” tiah a rak ti bantuk tein cun ai tim lam ṭhan i, Iowa State Agricultural College ah Botany cawng dingin cun a rak kal. Hi sianginn ah amah hi; a pakhatnak bik minak sianghngakchia a si i, a hnu deuh ah hi sianginn ah minak siangsaya rianṭuan hmasabik dirhmun tiang zong a rak si phah ṭhan rih.

Hi sianginn ca cawn a rak i otkate ahhin mak an rak ti tuk i mi khuaruah a har hringhran, kum lei ah upa zong a si chinchap rih fawn, cuticun cacawnṭi hawile dang hna nih cun ṭhaṭhi khin an rak komh duh loh. Sihmanhsehlaw a hnu caan a hon rauh deuh vima tikah cun an rak komh tuk ve ṭhan. 

Mah hi College Hostel chungah, ruahnak a rak chuahmi aho paoh nih rawlei tikah meh ai chap duh a si ahcun a meh duhmi min pangai chim loin scientific min lawngin chim ding siseh tiah a rak timi lebang cu an uar tuk i, tuchun ni tiang pehzulh tein tuah peng a si ko rih. Anih hi an saya/mahte zong nih an dawt i, an tlaihchan ngaingai mi sianghngakchia a rak si. Mah hi hmun in hin Master Degree tiang a rak kai i aa lim kho.

Hi lio caanpi cu minak phun cathiammi pawl hi rianṭuantu ah an lakmi hna an tlawm ngaingaite rih. Kum 1896 ah American Negro lak ah milar ṭihzah upat a hlawh ngaimi Booker T. Washintong sawmnak in Tuskegee Agriculture Department haotu rian ṭuan a rak i domh.

Mah hi kumpi lio caan hrawn cu America ram laphang (Cotton) cinthlak rianṭuantu pawl an buai le lungretheih salingpi he khan a rak i tong. Cotton an cinnak vawlei an dak tuk cang ruangah an tharchuahmi kumkhat hnu kum khat a tlawm chin lengmang cang. Cutikah Carver nih cun Rotation method a rak chimh hna leichung Nitrogen hipdop kho tlaikung (Nitrogen fixing Plants) pawl kawlhra, peanut, belawi letin cawhpolh in cing u law tiah ruahnak a cheuhbauh hna sihmanhsehlaw loneitu hna nih a chimmi cu zeite ah an rak relpiak lem lo. 

Cuti cun amah Carver nih cun cotton cinthlak hram cu a hon i domh ve. Hi lio caan ah hin anih cu leiṭhatnak non hman a duh lo i, riahbuk (hotel) kip ah an rawlei ṭilṭawt a thurhnawmmi hna cu heh tiah a va khomhsuat hna i, a lo tlai cinnak dum chungah cun a thehdarh hna. Cu dih hnuah kawlhra, peanut, belawi pawl kha a cin hna hnuah cotton cu a hon cin cawhpolh ciammam taktak cu Allabama ramchung vawleichiabik tinak hmun in an tharchuah ṭheo tawnmi let 10 lengpi tam in a hung karhchoter khawh.

Hi hmun a rianṭuanmi hi Carver nih “Ka rianṭuanmi lak ah kai uangthlarbikmi ka hlawhtlinbiknak hmun ka ti bak” a rak ti. Thilphurhnak leng “Jesup Wagon” timi Mobile Classroom cu a siam hnu khuate kip ah ai chawklet tawn i, mah thilphurhnak leng zong hi a rak larter phah ngaingai, miharsa le rethei pawl hna nih a ni ṭankaipi taktak mi ah a cang fawn. Khuate a phaknak kip ah a thiammi cinthlak kong hi a cawnpiak hna. 

Mah hi lio caan ahhin kawlhang (tomato) hna hi einak cang an rak hngal rih naisai loh ti a si i, amah nih hi kawlhang hi minung ngandamnak caah a ṭhami theihang a si a ti i; mizapi hmuh hngan ah a lawng in a rak eipiak tawn hna. 

Cun Carver nih vawleicung thlaikeo hangthei hanghnah vialte hna hi an biapit ning hi anmah le zawn cio ah a um i, thlai ṭangkai lobik tiah minung hna nih kan rak timi tiang in hin Pathian nih ṭankainak a pek viar dih hna mi an si tiah a rak cawnpiak tawn hna. 

Hi caan loneitu pawl hna nih an rak cinbikmi hi cotton a rak si i, an cinmi ah a tharchuah ning a ṭhat chin lo lengmang ruangah tlaidang pawl letin cinpolh ding tiah ruahnak a rak cheuhbauhbik nak hna a ruang cu a si i, mah hi caan thawk in hin peanut mipe hi ai hruhpi hun ti awk in a rak duh diam i, a uar cang. Tikah peanut cing u tiah loneitu a chimhmi hna cu an mi uarbik pakhat a simi nih cu ti a hon forhfial tik hna ahcun peanut cu heh tiah an cin thluahmah ve.

Oikhat cu pitar pakhat nih, “Ka pu, mipe (Peanut) ching u tiah na kan ti bantuk tein kan hei cin va si kaw, kan tharchuahmi a ṭha ngaite nain zeitin dah hihi kan tuah kon lai,” tiah a ti. Mah hi bia nih hin Carver thinlung chungah fak ngai in rian a ṭuan. 

Amah nih a chimning tein “Peanut cing u tiah kan ti ko hna ee, a hmaan ko asinatein a ṭankainak ding bel zeihmanh ka hngal kho fawn ṭung lo. Keimah santlaih lo bia a rak si,” tiah a ti. Mah hi hnu hin a laboratory ah a lut i, Pathian sinah thlacamnak a ngei, “Ka Pathian Bawipa hi thlaithar mipe (peanut) hi zeiti tuah ding le a santlaihnak hong ka chim,” a ti i, amah laboratory ahcun ai khumherh i ni caan tam ngaite rian a hon ṭuan i, ai zuam hnu, Peanut hmannak tampi a hmuh chuah khawh i, amah a thih hnu tiangah khan peanut in thilsiam khawh ningcang 300 lengkai a hmuhchuah khawh. Cupinah kawlhra in thil phun dangdang 100 lengkai a siam khawhnak a hmuhchuah rih.

Mipe (Peanut) in hin cheese, cawhnuk, thil burhnak sii (dye), satpiat, cahang (ink), wood polish, motor lubricant., etc. a siam khawh hna. Peanut grower association of America in American legislation ah peanut bill an rak pass piak i, hi a thilsiam chuahmi ah patent sinak an pek (a neitu sinak amah sianh le hnatlakpinak tel loin ahohmanh nih zuar a thiang lo). 

Sihmanhsehlaw cu patent sinak cu duh loin, “Pathian nih thluachuahnak a ka pekmi kei minung sawhsawh hna nih zuar chinnak ngeih ding cu ka duh lo a thiang lo ah ka ruah,” a ti i, a duhmi paoh nih an zuar. American company tampi nih a thil hmuhchuahmi cu sumdawnnak chawhleh chawhrawlnak kip ah an hman hna i hlawknak le ṭhathnemnak tampi an hmuhnak tikah amah hi an ngaisang i an hmaizah tuk hringhran. An chimning lebang ahcun mipe (Peanut) a um chung ahhin cun America ram timi hi zeitik hmanh ah a tlu ril menmai ti lai loh ee tiang in an rak tiphah ial.

Carver hi phaisa ah a buaimi a si bal lo i, a thiamnak ngeihmi hin zeitin dah mi ka ṭanpi bawmhchanh khawh hna lai timi tu hi a ruat i, mizei paoh bawmhchanh ai huam zungzal mi pa a si. Kum 45 lengkai Tuskegee ah rian a ṭuan chungah hin a hlawh $125 te hi a si peng i, hlawh kan in kaih lai ti zongah a duh bal lo. Scientist miroling Edison nih a sii hneksak tuahnak (lab) ah $100000 hlawh pek dingin a rak sawm ko zongah a rak duh lo i, mizapi caah a fimthiamnak in mibawmhchan rian tu kha a rak i thim i a rak ṭuan. 

Mipe (Peanut) kongkau he pehtlai in US assembly ah biachim caan minit 10 an rak pek, cutin peanut in siami, chang, zu, sessert, butter, ink etc., kong a hon chim tikah cun suimilam 2 tiang sau bak a chim ti a si, hi a chim lioah hin ahohmanh nih an thloh siang lo i, hi tan ahhin a bill pass piak colh zong a si. Butter in wood polish, motor lubricant tiang a siamnak a hmuchuah khawh ruangah hin a thilsiam hmuhchuahmi ruangah company lianpipi tam taktak an rak dirh khawh phah hna. 

A thil siam hmuhchuahmi hna pawl hi amah pumpak hlawknak caah pakhat hmanh a hmanmi a um bal lo i, hi thil a lakte in mizapi ca ṭhahnem santlai ding a hmuhchuah khawhmi hi, Pathian rianṭuan ah a rak ruah ruangah a si, hi a tuahmi ruangah hin cawimawinak laksawng phunphun zong a doncomi tam ngaite.

Hi Dr. Carver timi pa hi uar a um khunnak pakhat cu Pathian a ṭihzahmi zumtu ṭha a simi hi a si i, nitinte baibal rel le thlacam hi a teima tuk hringhran. A thil siam hmuhchuahmi hna zong hi Pathian pekmi thluachuah sunghar thil ah a ruah i, keimah thiamnak ruangah timi bia kam khat zong a chim bal lo. Amah a rak cawmkengtu le a dawtu hna Moses Carver, Ette Budd, Mariah Watkins tehna zong hi a philh bal hrimhrim hna lo. 

Voikhat lebang cu a hawipa Henry Ford nih Diamond Groove ah a hmet lio a rak umnak inn bantukte in a sakpiakmi a va len tan ah a lungleng tuk i, a ṭap tuk hringhran. Hiti a ngeihchiat tuk ruangah mah hi inn ah rak lenkai ti lo ding tiangin a lung ai thlek phah. Carver hi nupi a nei lomi a si i, a ruang an hal tikah, “Mizei nu hmanh nih hin zingkate pangpar le thlai pawl zohkhenh dingin ka thawhmi le mitampi rian ka ṭuanmi hi an tlin lai lo ti hi ka hngalh” tiah a ti hna. 

Tv i thil phun tampi kan hmuh hna bantuk in hin kokek (nature) thil phunphun vialte hna hi Pathian a lianhngan zia phun tampi i an rak langhtertu bantuk khi an si tiah a ti. Kuakzuk hi Pathian duh lomi maw a si tiah hong ka hal hna seh law, “Pathian nih hin minung hna kuakzu dingin a rak kan ser ahhin cun kan lu chungah hin meikhuchuahnak (chimney) a siamchih lai tiah ka leh hna hnga a rak ti.

Hi bantuk scientist lianngan, mi tang ah ai dor i mi nunnem a si ruangah hin, a thih hlan kum 20 hrawng lebang in khan cun a rak lar tuk hringhran manh cang. Cakuat a donmi paoh ahhin “To Peanut Man” tiah a min ṭial hleng loin an kuat zongah amah sin peng ah a rak phan thotho. A rian ah lutaw hngal loin a buaibaimi si ko hmanh seh law a caan lawngkang ahhin hngakchia pawl sinah Pathian bia a chim tawn hna.

Carver hi US rampi cozah sinin upat cawimawinak tampi a don comi zong a tam ngai. Kum 1943 ahkhan President Roosevelt nih $30000 phaisa dih in amah a ṭhan lianhnak khua Diamond Grove, Missourie ah amah philhlonak lungphun (monument) lem an siam. Amah hi African America phun ah a hmasabik US president nih upat cawimawinak a pek hmasabik mi pa a si. 

US postage milubenh (stamp paper) ah cuanter a si, pinah Carver Museum zong an tuahpiak, Carver Botanical Garden zong an tuah i, hi a cunglei amah philhlonak caah an tuahmi thil hna pawl hi kumfatinte milengkaitu tampi a ngei zungzal.

Carver a ropuinak pakhat cu zumtu ṭha a sinak ahhin a si bik. Cawnnak lei ah a thiamnak vialte hna kha uihnainak nei lo tein miharsa le sifak hna caah a ṭankai khawh chung in hman ai zuam zungzal. Misifak rethei bawmchan dingah hin zeitik caan paoh ah ai huam zungzal mipa a rak si. 

Amah upat cawimawinak caah tin dollar tangka pia (Dollar Coin) cungah cuanter a si rih i, amah upat peknak le philhlonak caah tiah lawng 2 Liberty ship SS George Washington Carver le tium lawng (nuclear submarine) USS George Washington Carver (SSBN-656) amah min chuankhaan in min an sak rih hna. Hi bantuk ram le miphun caah miroling le zumtu ṭha le fel hi vawlei hmunchung paoh cu khuavelpi nih hin zeitik caan hmanh ah a philh kho bal ti lo dingmi pasalṭha cu a si ve hrimhrim ko.

Chirhchan:            Wikipedia
Peanut Man By LaMea CacTus FLh

(Theihternak: Hi George Washington Carver hi online chungah ka relmi aitlak ning in ka hon khomhsuat i ka Laiholh he aitlak ning in hon lehcopmi a si - John Zilpici Cinzahh)
+++




1 comment:

  1. a tha taktak si kawi..a lungput hrim hi thluachuak hmu lo ding a si lo ee..a nun nak hme midang caah a pek ti awk a si cu..mah hi laimi phun nih kan i cawn ve bak ding a si...kan zuampial lengmang..

    ReplyDelete