Rih Tidil Tuanbia

Photo: catholicmyanmar.org

Rih dil hi Chinram chung um a si ko natein kanmah Laimi nih hin a tuanbia Laiholh tein kan nei rua lo dah ka ti. Zeicahtiah hi Rih dil a umnak hmunhma hi kanmah Laimi kan umnak hmunhma a si lo ruang zongah a si men lai. 

Cucaah atu ahhin kan unau Falam peng ummi Hualngo (Lushei holh) hmangmi hna nih Rih dil kong an tialmi hi ka ti khawhtawkte in ka hon lehnak a si. 


Mizo holh in a si i an duhnak ning in ka khen lomi tampi a um len lai cu zawnah a ruahzia nan ka thiam naklai zong kan nawl duhtak hna. 


A zeisi hmanh ah Rih dil kongkau theihtlei a kan hngalhtertu a si nakhnga caah kan von lehchinmi a si ko i, a reltu mizatinte caah hlawknak si hram seh ti ruahchannak he timhtuahmi a si.

Rih dil hi Chinram chung ummi tidil vialte lakah a lianbik le min ngeibik kan ngeihchun pakhat a si. Falam peng Hualngo tlang ram ah a um. Falam in Champhai kalnak lei lam khan 64nak ah a ummi a si. Rih dil in hin Burma le India ramri Ṭio tivapi phaknak dingah khan 2 kal lawng ai hlat i, Mizoram, India ramri Zokhawthar khua in khan 3 ai hlat ve.

A tuanbia umtu ning ahcun hiti hin a rak si;

Hlanlio ahhin Rih Dil hi Khawpual le Bochung karlak Chiakzawl timi hmun ah a rak ummi a si. A pawngkam velchum ah Lunglui tivate a rak luang i, Lunglui tivate a huaimi khuachia nihcun hika na um ahcun kan dawh lai le na kang viar sual lai tiah a rak tlerh.

Rih nihcun a rak ṭih tuk hringhran i, a umnak hmun in cun kadang ah ṭhial ai rak tim. Voilekhat ah i ṭhialkam ding cun a hung thawh cu, Siapi raang ah ai cang i baw thluahmah cun a kal.

Thlanglei a panh pah thluahmah liopi ahcun atu Bochung khualu a phak ahkhin a zun a rak zun i, cu a zun cu dil ah a rak i can tikah, Rih fano tiah an ti, (atu ahcun ‘Tuitlin’ tiah an kawhauh cang). Cuti cun, tlang pakhat Lentlang timi a liam hnu, Khawthlir ram a phak ṭhan tikah cun a zun a zung ṭhan hoi i, Rih fate tiah an kawh ṭhan. Cun a kal thluahmah ṭhan i atu Rih dilpi umnak hmun a phak tikah tili pakhat cang kho dingah ai ruah ruangah a lai zawnte ah cun a bawk i, cuticun ti ah ai rak cang i, atu Rih kan timi ahhin a hung i chuah ti si.

Rih dil hi a saulei ah khankhat,a kauhlei ah khancheu hrawng a si. Rih dil hel dingah hin a tidil kam bak in hel nakding a um lo caah khan 4 tiang hrawng cu kal i hel a hau hnga. Cun a thuhlei hi tah a harsa ngai i,pe 60 asiloah 70 hrawng a thuk lai a timi an um. Rih dil chungah hin Rihkhawdar tikhor ti letin, fur caan ahcun tivacek fatete 7 an luang lut i an i fonh.

Vaizai: Vui le ramsa lianpuam deuh dang pawl an thih lai ah Rih dilpi chungah hin an rak i paih tawn tiah an zumh ruangah, Vuihao le thil mansung dang a um lai an ti i, Vai sumdawng run pawl nih Rih cu cawh i reuter an rak timh. A thlanglei zawn tlang nih a phenhlonak zawn inkhan hehchet tiah an rak cawh. 

Cu an cawh lio salingpi ahcun Rulpi fek neimi an rak hmuh tikah cun Vai sumdawng runrual pawl nihcun an rak ṭih tuk ah an rak bawk i, cuticun an taksa a fak zawtnak phunphun nih a tlun hna i tam tuk te an rak thi. Cu ruangah cun an cawhmi zong cu pehzul ngam ti loin, cu an rak cawhnak khor ṭhingmi cu ‘Vaizai’ an ti.

Rulpi fek nei: Rulpi fek nei ti hi Kawl holh in cun Naga (dragon) anti. Hi rulpi hi Rih dil congtu a si ti le Rih dil a huai tik paoh ah ai larmi tiah zumhnak phunhnih in a um. Tuanbia nih a tarlanghning ahcun Vaipawl nih an hmuh hnu in hin a hmumi hohmanh an um ti lo. 

1968 kum Chinram acozah hruaitu pakhat (Chin Usi Aphuaih vuan) Pu Tin Zam le tlawnpi hawi Pu Khuang Lian le innchungnu Pi Lali te nihkhan Rih dil a langhkhawhnak hmun in an rak cuanh liopi ah rulpi fek nei cu an rak hmu. Asinain an hmuhnak hmun hi a hlat tikah hin thil dang an hmuh sual palhmi hna a si hnga maw? timi hi ruah len awk in a um ve.

Mithi Khua: Rih hi Seipui le a kiangkap a rak ummi hna Sei hrinsor tufa hna an mithi khua a si. Mithi khua tiah an zumh ruangah hin an chungkhat chingla rualchan a thimi hna an thlarau cu Rih ah hin an um tiah zumhnak an rak ngeih. Cucaah cun Rih hi an lunglennak zunngeih tuarnak ah an ngeihchun a si i, a liamcia an pipu hna philhlonak hla le mithi hla siseh, lengkhawmh hla ah Rih hi a rak phuah i hla ah a rak cuannak zong a si. Cun Rih dil kam ah hin thingramh phunkhat ‘Mithi Pale’ timi le Rih vate phunkhat Mithi Ara timi an um.

Rih a velchum hi tlang nih a khuhphenh i, mithi cu an khua in Rih lei panh in an kal hnu, Rih tlang ah an liam tawn. Rih talng i an liam lo asi ahcun mithi khua an phan lo tiah an chungle hna an lung a rak ṭha tawn lo i, an thlarau ai din lo a vakvai tiah hngalhnak le zumhnak an rak ngei. Cu ti Rih tlang an liam hnu in Rih Hmunrawn nuam an phan ti a si. 

Cu hmun cu ‘Zingvunzawl’ tiah an kawhmi mithi khua a si i, cuka hmun ahcun khua an sa. Zingvunzawl ti a sullam; ‘Zing’ ti cu ‘Mithi khua’ tinak a si i, ‘vunzawl’ ti cu hmunrawn tinak a si. Hmunrawn Mithi khua tinak khi a si ko. Rih cu mithi khua a si tiah kan ti ṭheo tawn i, pipu hna an bia le hla ṭha tein kan zohhlai ṭhan tikah cun Mithi khua hmun taktak cu Rih Hmunrawn timi kha a rak si. 

Rih khua ah pipu hna hla nih an um ko ti a langhnak zoh ta hna usih;

- Hoi in cuan rih hna usi runrem in mitin zaleng an kalnak; Rih khua nuam lungpher rang doh cungah khuasa ai hna.

- Rih khua lungpher rang nuam doh cungah khua sa ai hna maw? Zingnu runrem hmun nuam ahkhin hovan hai loin.

Zingvunzawl an tinak Rih khua ah hin mizatin zaran umnak sang le pasalṭha umnak sang tiah an um ti si. Pasalṭha pawl umnak an timi hi lungpher rang sang taktak ai dohdonhmi kutsiam a si lomi; cu hmun ahcun pasalṭha pawl cu a zungzal an um nakding ca ah a si i, hi a tuahtu cu dingthlu Zingnu lairel kha a si. Cu lungpherpi cung an kai tawnmi cu ‘Pialral kai’ an ti.

Mizoram a ummi hna nih hin Rih cu Mithi kalnak lam an ti ve. Hiti hin an chimning cu a si Mithi cu Mualkawi ram Hruaikawn ah a kal hnu in Rih tlang a phan dihhnu in varal a va pet ṭhan tiah an ti i, mithi khua ti tu hi cu chim a um lem lo. Hla le caholh lei ah an rak huncho tuk ruangah Ṭio varal lengpi tiang a rak thannak a si.

Rih cu mithi khua hei si hlah seh law Hruaikawn pawl nih Rih he pehtlai in hla cuang an ngeih lo bantuk in hla cuang a um hnga loh. Thlarau lennak hmunrawn khua ah an zumh caah Rih cu hla tampi ah an cuantermi a rak si.

Lushei bawi phun Sailo bawi Thanhranga zong nih Rih cu mithi khua a ti bantuk tein hin a rammi pawl hna zong nih an ti ve hrim lai dah. 1890 mirang kai hnu hrawng in khan mithi kalnak lam tiah an puhmi si dawh in a um. 

Hi atu i von tarlangh lomi Rih min chuankhan in thlahnak hla tampi a um rih i, Rih khua ti koko zong hla dangdang ah a um len ṭhan. Khrihfa kan hun can hnupi tiang hmanh ah Rih cu mithi ṭah/thlahnak hla ah an phuah len rihnak a um. Miphun le nunphung kan dirkamh a si ahcun a dik hmaanning in dirkamh le zohkhenh ahhin a ṭha bik ko lai.

Rihdawk: Thlanglei kam hmunrawn nih tlang a hei suknak zawn in ti cu leitang in a kal i a put, cucu a tlang khatlei kam in a chuak ṭhan i, cucu ‘Rihdawk’ tiah an auh. Rihdawk hi rak pit seh law Rih ti hi a karh lai i, atu a kiangkap ummi nelrawn vialte khi ti nih a khuh viar ko hna hnga.

Rih ram: Rih ram hi hlanlio ah Farzawl an timi khua Hualngo bawi Lalvunga a bawinak ram chungah a rak ummi a si. Thlanglei kam an von tlak ṭhan hnu ah Zahau mi Za Hnin nih Khawthlir khua a dirh i, a hnuah a fapa Tawk Thang nih a hon chan. Cuti cun Rih kiangkap velchum hrawng cu lo hmun ah an hun tuah i, an hon thlawh tikah cun an taksa fak i, a thimi zong an rak um len tawn. 

Cu ti an ummi cu Rih huai khuachia a si ko lai ti an zumh caah 1933 kum in khan sa an thah i, khuachia ramhual ramri tiah an sersiam hnu, mah cucu Rih velchum ti a rak si. Khuachia ramhual an tinak hmun cu ahohmanh nih an rak thlo ngam lo.

Khua thar an tlak: Hmunhma rawnhnak nelrawn leileh a ṭhatning kha an hun theihhngalh chin lengmang tikah Rih kiangkap hmunrawnpi cu leh duh ruah ah Bengkuma (Neihthanga) nihcun  Rih tlangah khua a rak tlak i, zawtfah le thihnak a rak tam tuk ruangah cu khua an tlakmi cu an ṭiotak dih than i, cu khua an rak tlaknak hmunṭhing cu Bawkte hmun tiah an auh lan.

Mah cu hnu ah Pu Lianthanga le Pu Hranghmunga hna nih cun Rih hmunrawn cu leilehnak tuah le khuatlak dingin an i timh ṭhan hnu, acozah sinah an rak hal. Acozah zong nih leileh siam cu an duh ngaimi a rak si caah khuatlaknak nawl an rak pek hna. 

Cun hi an khuatlak nakding hmun hi Khawthlir khuatiram a si tikah an ram ukbawi Pu Tawkthanga nih a kan buaibai sual hnga ti phan ah a naupa Pu Tinsuma cu an khuabawi dingah an rak sawm. Cuticun 1942 kum ah:

Pu Liangthanga

Pu Hranghmunga

Pu Phunchungnunga

Pu Vaitlaia

Pu Chawngkhuma

Pu Vailiana

Pu Sunchia hna an dihlak minung pariat nih Rih tlang ahcun khua an rak tlak i, Rihkhawdar tiah min an rak sak.

Kum hnih an um hnu ah Pu Tinsuma cu bawi dingin a lut ve. Hi a cunglei minung pariat hna hi paralṭha a huaisen taktakmi upat tlak an si. Khuachia tamnak ram tuhmawng khuachia ramhual rak tinak lakah thih ṭih lo bak in khua an tlak ngam i, mithi umhmun khuarnak timi hmun le ram ah an rak ruahmi a ceuter hmasabiktu an si. 

Cuticun mi an hung karhcho thluamah, nelrawn lo zong an i sem cio i, atu tiang lei an let peng ko rih hna. Rihkhawdar khua ah a ummi hna hi Khrihfa dih an si hna i, an umnak ramhmun he ai tlakning in um ding kha an i cawnpiak hna. Ngandamnak lei ah an ṭangrual i, khuapite nih zulh dingmi phungphai fel tein an siam i, cuticun an i zohkhenh ning a ṭha hringhran. Cu ruangah zawtfahnak le thihlohnak tong hraw loin atu chun ni tiang khua an sa kho lan.

Rih tinawi le nga: Rih ti hi kumfatin kum donghlei ahkhin nawi cur in a um tawn i, tuchun ni tiang hiti a nawinak ruang a theimi hi an um lo. Mi cheukhat zumhnak le chimning ahcun Rih chungah a ummi nga a nule pa an i dai i, mah cu nih cun ti a nawiter a si ko lai an ti. 

Rih dil chungah hin a tambik hmuh khawhmi nga hna cu; Ngameidum le Ngahler hna hi an si. Mah cu nga pawl hna cu an tlaih hna i, Rih khuate ah an i mehbikmi le an phaisa hmuhnak hrampi phunkhat zong a si ve. Cun, acozah lei nih Suinga – Suivua (common carp) nga ci kha an thlah hna i, atu ahcun a lian taktak mi zong an um cang ee tiah an chim.

Tulio Rihkhawdar: Rih tlang ahcun caansaupi khua an sak hnu in a tanglei deuh ah Pu Lianthanga cu a kai hmasabik a si i, a hnu ah an khuami dihlakte nih an hon zulh dawi ve. Asinain mah cu hnu 1984 kum hramthawk inkhan mi cheukhat Rih dil pawng ah an kai ṭhan. Cuticun Rihkhawdar hlun le Rihkhawdar thar tiah khuahnih in an um. 

Rihkhawdar thar ah hin 1986 kum ahkhan acozah nih Middle sianginn a sakpiak hna. Cuticun khua hlun ah Primary sianginn a ummi cu Middle sianginn nih a tei tuk i an rak ngol hnuah khuahlun nih 1990 kum ahkhan Primary sianginn a hmuh ve ṭhan. Rihkhawdar Middle sianginn cu acozah nih High sikul sianginn ah a kaih ṭhan chap ve cang. Rihkhawdar cu ralkap le palik nih an um hnawhmi a si ruangah hnangam ngai a si. Telephone chawnbiaknak le T.V. tbk. hna zong tampi duhtawk in an hman khawh.

Border Meeting: Rih bangla ahhin Falam le Aizawl D.C veve ton biaknak an rak nei ṭheo tawn i, Chin Hill le Lushei Hill chungah buaibainak ummi tete ceihhmaiṭinak an rak tuah tawn. Cucu Border Meeting ti a rak si. 1955 kum kha Border Meeting hmanungbik tuahmi tiah theihhngal a si.

Ramri fehternak hmun: Burma le India ramri cu Ṭio tivapi khatlei kam le khatleikam in lung an rem i, mirang vawlei in chingchiahnak an siam dih hnu, Myanmar le India ram palai Ambassador veve le zultu acozah upa hna cu 1986 kum ahkhan Rih rawn lo hmun ah helicopter in an rak ṭhum veve i, Rih Bangla ahcun ramri fehternak caah minthutnak an rak ngei. Ramhnih palai pawl ton biaruahnak an ngei timi thawng hi Rih tuanbia ahcun cinken awktlak thil roling taktak pakhat a si ve ko.

Ramri Khualipi: Rihkhawdar cu Burma acozahpi nih ramri khualipi (town) sinak zong October 2002 kum ah khan pek a rak si cang.

+++++

A hlan lioah hin nuei puarthak a rak ngeimi Rihi timi nu pakhat a rak um. Nikhat cu, a pa nih Rihi a naunu kha ramlak ah a kalpi i, a va thahnawn. Rihi nihcun a hnuah a naunu ruak cu a hmuh tikah a tuar kho hrimhrim lo. 

Cu lioah cun an pawngkam ah a ummi Lasi nih Rihi a ṭah thluahmah ko kha a hmuh tikah cun nunnak thingkung a hnah in khan Rihi a naunu cu a nunter ṭhan. Cu thing hnah thil ti khawh ṭhawnnak a ngeimi ṭhiamṭhiam cu hmang in a naunu tihal riamhternak dingah Rihi cu tidil fate ah a canter. 

Cu tikah Rihi cu siaraang cang dingin a fial i, khuaruahhar ngai in a zungzal a himnak ding caah hmunhma kha a kawl ve. Cu a kawl cuahmah lio ahcun, a zun a zun i tidil hmete pakhat ah ai cang. Cuticun khuazeika a kalnak hmun paoh ah a chuahter. Cu tidil hmetete (rih fate) cu Kawlram chung Vawmlu tlang, Bochung khua cunglei ah a ummi, Zur tupi ramlak pawng Natchhawng khua, Khawthlir khuatiram pawngkam ah tuchun ni tiang hmuh khaw an si rih. 

A hnu ah, Rih nih cun, Sanzawl khua Run tiva in aa hlat lonak hmunhma pawngkam kha a zungzal a umnak hmun ding caah a va zoh. Asinain, Run tiva khuachia a huaimi nih Run kiangkap ah a zungzal khua na sak ahcun rocar dihlak in kaan dawp dih lai tiah a tlerhkhonh. 

Tikah, Rih nih Champhai khuaram zong umnak hmun khuarnak dingah a va zoh ko nain um nakding hmun caah dotla in a hmuh hlei lo ruangah a kaltak ṭhan tiah zumh a si. 

A donghnak bik ah atu a umnak hmun khi a duhbik i, a sining tein umhmun cu a khuar lan i- cuticun atu tidilpi ah ai cannak khi a si, ti si. Rih timi biafang cu ‘Rihi’ tiin a ra i, ‘Rih Li’ tiah zong a komi an um ve.

(Theihternak: Hi a cunglei rih dil kong hi Pu Lian Hala, Sanmyo – Tahan, Kalaymyo ummi nih ‘Rihlipui Chanchin’ tiah Lushei holh inkhan zoin.info maivan innpi chung a ṭialmi kha Laiholh in hon lehchinmi a si. Cun atu a tanglei bik hi Wikipedia ah an tialmi Rih Dil kong tuanbia a si ve. An tialning ai khahnak le khah lonak zawnte an um. A lettu: John Zilpici Cinzahh)

+++