Monday, 15 September 2014

Ebola Zawtnak Ṭihnung Kong

Ebola zawtnak hrik (rungrul) umning pungsan
Africa ramchung i a ummi Zaire (DR Congo tiah zong theih a si tawnmi) ram pakhat a um i, cu ram ahcun tiva pakhat a um cu tiva min cu Ebola ti a si. Kum 1976 ahkhan Sudan le Zaire ram Ebola tiva kiangkam hrawng ahcun zawtfahnak thar a rak tlung bal i, cu zawtnak in a zawmi zakhat ah sawmsarih (70%) nih an rak thihpi ti a si i, cu lio caan a thimi zat cu minung 362 tiang an rak si.


Ebola cu zeidah a si: Scientist pawl hna nih ṭha tein an dothlat hnuah hi zawtnak a chuahtertu virus hrik Arbo-virus chungphun, Filo-viridae timi ṭengnge phunkhat a si ti an hngalh. A min ahcun hi zawtnak a hrihhram ai thawhkehnak hmun chuankhan in Ebola Virus tiah an sak lannak hi a si.

Ebola zawtnak ṭihnung nih hin a caancaan tete ti awk in Africa ram hmun zeimawzat hi a rak den lengmang tawn i, hi zawtnak hrik a rak ngeimi hna chungin minung zeimawzat cu an rak dam ti zong a si ve.

Ebola virus hi Africa zawng (monkey) le palak (bat) hna nih an ken tiah theihhngalh a si i, annih nih hin cun hi zawtnak hi an ingtuar tuk lem lo. Hi saram phun in hin minung sinah a rami a si i, minung caah zawtnak ṭihnung thihnak tiang a chuahpitu ah ai rak cang tiah hngalh a si.

Atu ahcun hi zawtnak hrik a neimi minung le minung i chawnhnak (man-to-man) tiang a hung chuak ciammam cang. Kum 1994 ahkhan African Chimpanzee le Gorilla pawl, Ebola virus bantuk he ai lomi zawtnak phunkhat ruangah an rak thi ti zong theih a si. 

Palak (bat) le Zawng (monkey) in minung ah kan i chawnhning hmanthlak

Virus hi zeidah a si: Virus timi cu zawtnak hrik hmete, minung mit in hmuh khawh lomi, lianhzohnak durbing pangai zong nih a hmuh khawh lomi, electron microscope timi phun hmang lawng in hmuh khawhmi a si.

A bik in an siammi laboratory ah nunter khawh an si i, hmuh khawh lo an si tlat ruangah hmuhchuah (diagnose) a har ngai. An ṭhan lianhnak le an karhcho khawhnak caah phusa nung (live cell) an herh i, an pungsan chuahning (antigenic property) an thlennawn khawh lengmang ruangah a sii-ai le vaccine zong hmuhchuah a har ngainak a si.

Atu zongah Africa ram kaupi chungah khin virus zawtnak phun pawl min mak taktak pipi an tam liangluang hna – Chikungunya, Dengue, Onyong-nyong, Mayaro, Mokola, Zika virus, Bunyavirus le a dangdang pawl.

Zeicahdah vawleipi nih a buaipinak: March 14, 2014 ahkhan Guinea ram ah Ebola zawtnak hi ruahlopi in a hung chuak ciammam i, an ram innpa Nigeria, Liberia le Sierra Leone ah biatak tein a karhcho thluahmah.

Nigeria le Liberia ram lebang hna nih cun State of Emergency ah an phuan i, USA nih Liberia khualipi Embassy rianṭuan a minung vialte zong a kirter cuahmah hna i, Saudi Arabia nih Hajj Pilgrim ding pawl zong an ram luh a sianh rih hna lo. WHO nih an tarlanghning in, August ni 6 tiang ahkhan hi ramchung ah hin Ebola zawtnak ngeimi 1779 an um cang ti a si i, mi 961 nih an thihpi phah cang.

Zawtnak ṭhenkhat hi cu hmunhma bik (geographical area) le cikawr phun bik hna in a karh i, a thi ding vial an thih hnuah a reh ṭheo tawn, cucu endemic a si mi hna pawl zong kha epidemic ah an hung cang tawn i; Ebola zong Africa ram leng zeimawzat ah a hun karhcho thluahmahnak hi a si. Cucu minung cankannak asiloah nunning sannak (global village) nih a kentelmi phunkhat a si ko.

July 3, 2014 ahkhan Dwarka, New Delhi ah a ummi minung pathum hna cu Adis Ababa ram in an phan i, Ebola hrik ngei ah ruah an rak si. Cu tikah caan zeimawzat chung an chek hna hnu le a dangte an zohkhenh hna hnuah, zawtnak hrik an tak ah an hmuh hna lo ruangah an rak chuah ṭhan hna.

August 9, 2014 ahkhan Guinea in India mi Chennai ah a rak tlung ṭhan, chek le zohkhenh cuahmah a si ve fawn. Dr. Kent Brandly, Samaritan Purse ah a rainṭuanmi nih Liberia in Ebola zawtnak cu a kai ve, atu hi USA, Atlanta ah thlopbul cuahmah liopi a si.

Atu chun ni tiangah hin zawtnak a zohkhenh thlopbultu hna (health care worker) lakah mi 170 nih zawtnak an kai ve cang ti a si i, minung 80 an nunnak tiang a liam cang fawn ti a si. Mirang miphun pawl zawtnak ah ruahmi phun AIDS zong kan zawtnak ah an i cang ve cang i, SARS te, Avian Flu te, H1N1 te le Ebola zawtnak tiang hna zong Chinram ahhin a phan lai lo ti hi chim khawh a si hrimhrim lo.

Ebola cu zeibantuk in dah i chawnh khawh a si: Ebola hrik a takpum chungah a ummi - damlo thisen, nu thiput, taksa ṭengnge (organs), taksa in a tlawttla mi phun – cil, thlanti, zun le ek (body fluids), hmahnai le hnai hang (secretions), pa ci (semen) ah tin virus hrik pawl hna hi an um dih ti si.

Cu pinah, damlo mizaw hna thlawpbulnak ah hmanmi takhnawhnak puan, puan, thisen/thling a kaimi thilri paohpaoh, catheter, IV needle le syring ah hrik (rungrul) hi a um khomi a si fawn. Hi zawtnak hrik a ngei liomi le thilri hmanmi pawl in hin midang (zohkhenhtu, sii-ai lei mi thiam maw, chungkhat, hawikom) nih rak kai khawh ve a si. Cun, hi bantuk mi damlo pawl hna nehhnu thurhnawm ṭhekdarh khotu thilnung (pest) hna lak zongah i ralrin thiam ngaingai a herh fawn.

Mi cheukhat cu an biaknak phung in mithi ruak hi an hnawh hna hnuah thiangte in an kholhṭawlmi an um i, hi bantuk tuahmi nih hin a karhnak leiah a bawmhchanh ngaingai ti a si. Ebola zawtnak in a dam cangmi pa ci (semen) ah hin ni 50 (7 week) tiang Ebola virus hi a nung kho peng rih tiah an ti.

Virus nih takpum chungah zeidah a hrawh: Ebola virus takpum chung a luh sinin ni 2-21 days chungah zawtnak a lang tawn i, a tlangpi in ni 7 (7 days) ah a si bik. Hi zawtnak hrik nih hin taksa pum chung thisen zam pawl fak ngai in a hrawhhral hna hnu, thisen zam a put (leak) i, thisen a khaltertu- platelets le a dang pawl a buaiter ruangah taksa chunglei ah le lenglei ah thiput fak ngai a chuahter tawn.

Cu nih cun – thin, kal, la, cuap, thluak, ril le pawpi rianṭuannak hna a hnawh i, tivun tehna ah thiput (haemorrhage) a umter tawn. Bawhte le hngakchia, naupawi le derthawmnak ngeicia cangmi (immune deficiency) hna nih hi zawtnak hi an turning a fak khun.

Zeitindah a hung langhning: A tirah cun viral zawtnak pangai_ lufah, khawhsik le therh, hromfah, taksa le thafahnak thisen put a si tawn. Thisen luak (hematemesis), thisen ek (malena), hnarthi chuah, thisen zun, ha-ni thi chuah le nu thi chuah a um tawn.

Naupawi liomi hna cu thi chuahnak fak ngaimi le nau chiatnak nih a zulh colh hna. Taksa pum chung thisen putmi phunphun- takpum thi thling, cuap thi thling, thluak thi put mi hna thihnak tiang a chuahter tawn. Hi pinah hin thi rang (WBC), Hb Platelete pawl kha niamlei a panhter chin lengmang i, hi zawtnak in a zawmi hna nih zarh hnih (2 week) pin a daih ṭheo hna lo.

Zeitin dah thlopbul ning a si: Hi zawtnak phun in a zawmi cu a dangte ah chiah hrimhrim ding, zohkhenhtu pawl hna zong fimkhurte in i ralrin taktak a herh. Hi zawtnak hrik thattu sii a um rih lo tikah, antibody hmang in thlopbulnak belte kha cu an tuah lio cuahmah hna. Damlo mizaw a taksa fahning lei hawih zohchun in khan medical le nursing care ṭhate pek an hau i, taksa ṭengnge dangdang (internal organs) a rawkral ding rak venhim lawnglawng kha hi zawtnak a ngeimi hna caah cun an tuah khawh rihmi cu a si bik ko.

(Theihternak: Hi a cunglei 'Ebola Zawtnak Tihnung' timi hi John Zohmingthanga (pathologist) nih Vanglaini (Wednesday August 13, 2014) chuakmi chungah a rak thlahmi kha aa tlakning in Laiholh in ka hon lehmi a si.)

++++

No comments:

Post a Comment