Japan Ram Le Nga

Vawleicung ram ngasa ei tambik ram lakah a tel vemi hi Japan ram an si. An ram minung million 120 nih khin, kum 2005-2007 karlak ahkhan minung pakhat nih kum khat ah buaktlak in ngasa kg. 58.6 tluk an ei tawn tiah ruah an si. An ngasa eimi hmanh ahhin an ei duhning an duh a ce tuk i hawi miphun dang ram hna ei ning he zong aa lo lo.


A tharmahlamte an tlaihkami kha an duhbikmi cu a si i, zingka ah tlaihmi kha tlai ah ei colh an duh ṭheo tawn. Cuticun ngasa an ei tuk tikah nikhat nihhnih a hlun cangmi nga hi an ei bak in an thleidan i, an theihhngalh khawh colh tawn.

Cutikah, nga tlaitu le zuartu hna zong nih cun a cawtu hna mizapi duhningte thlap i, a tharmahlamte kha pek le zuarh khawh kha, an i timh pengmi zong a si ve fawn. Asinain, minung an hun karhcho chin lengmang ve tikah, nga tlai dingin rilipi an kal tikah an caan nihhlawh aa kaih ti lo. Cu pinah caan rau tuk an lak a hauh tikah cun mizapi nih an ei duh ning khan nga an tlunh kho ti lo. 

Caansau tuk an rauh tikah cun an nga tlaihmi hna hmanh kha an rawk i, a thutheng manhmi zong an um tikah mizapi nih an caw duh tawn hna lo. Cuti a si caah cun, an nga tlaihnak lawng cungah vur (tikhal) bawm (freeze) an tuah i, ngasa a rawk dingmi pawl kha a rawhlonak dingah kikdai tikhal ah an chiah hna. Ticun, nga an tlaihmi hna zong caansaupi an chiah hna tikah khan an rawk kho ti lo.

Cuti vur i nga an chiahmi lila zong nihcun nga tlaihka a tharmahlamte cu a thawtning lei ah a tluk hrimhrim lo tikah mizapi hna cu an phunzai ṭhiamṭhiam rih. Cucaah vur kikdai chung an chiahmi nga hna cu an hrial len hui ṭhan.

Zeitluk in an nga tlaihnak hlat in harlen ko hmanh seh, mizapi nih an duhning a si ti lo tikah cun, an ṭuan thadit zaangbat man le nihlawh an hmuh dingmi vialte cu tlak hniamlei an panh ṭhan hoi ko cang.

Cu tikah, vur chung chiah nakin a ṭha deuh dingmi, ruahnak thar an hun chuah ṭhan rih. Cucu, an nga tlaihmi pawl kha, vur bawm chungah ur ti loin, an lawng cung bakah tikhonnak innpi an ser i, cuka hmun ahcun nga an tlaihmi vialte hna kha, an nun bu tein an chiah i, cuticun nga a nung tecun khua chungah an luhpi i, an zuar.

Cuti an i zuam ko bu zongah cun, Japan mizapi nih cun, nga an tlaihka mite tharmahlamte kha, atu hnu lawng cungah tikhammi chung i an chiahmi nga nakin a thaw deuh hrim ko ti kha an hun thei hoi ṭhan rih ai! Zeica’hdah a nun bu tein rilipi cung in kan tlaih hnuah kan rak i tlunhmi a si ko i, zei ruangah dah a thawtning aa dan hnga tikha an hun kherhlai ṭhan tikah, tuan ah khan cun rilipi chung nga aa chawk letmi sa kha an rak ei i, atutan hi cu lawng cung tikhammi chungah caan zeimawzat chung an chiahmi kha a si cang. Tet khawt tuk le cawlcang kho tuk loin a ummi nga i, an sa cu a thaw lo khun timi kha an theih ṭhan tikah zapi nih an caw duh ṭhan ti hna lo i, an vuivaih ṭhan rih hna.

Cutikah cun, zapi nih ngasa a man an khiahning ret man tein an cawk duh nemmam hoi ti hna lo tikah nga tlaitu pawl cu lungrethei sivang in an hung buai tuk ṭhan.

Zeiti’ndah hi thil hi thlennawn ṭhan ning lam a si ne kun lai aw! tiah khuafakpi in an ruat ṭhan rih. Chinram hna ahcun hei si ve selaw. “Hi thil hi cu a tuahto ning lamdang a um ti hrimhrim lo, mizapi hi nan duhning a lawmmam tuk deuh. Cucaah atu lio kan vawleicung dirhmun sining hecun kan miphun nih a rak kentelmi le tuah tawn lengmang mi phung hi nunter peng awkah aa tlak in, a cawmken a har tuk cangmi a si. 

A rengreng ah vawleicung miphun dang hna vialte naklet ṭha deuh in dah ngai kan i zuam i kan in pek khawhmi hna cungah hin i lawm ko cang tuah u. Atu ah a ṭhabik ah kan hun tuah kan ti ve komi tiang zong, ‘A rim aa dang deuh e!” Nan ti peng ne ah, zeiti tuahto awkṭha va si ti ai hlah!,’ tiah nga tlaitu Association zunglei nih zapi an kan mawhchiat cang hnga dah. Cu pinah, ahohmanh nih hi atu nak tharmahlam nga cu pe (supply) hrim ti hna hlah u! A man hauhning pangai i an cawk duh lo a si ahcun nuar ve ko cang hna usih! A za remruam cang ko.” ti’n an ṭangrual ciammam hnga dah. 

Cutikah, mizapi ve zong nih, “A sireng tak cuh! A harsa tuk tak hme hi Aah!,” kan ti ve men ko hna lai ti a fiang ko rua dah e. A hlan ngasa ei tawnning kherkher ei duh hna cu; tuchan ah hin teh, laivok taktak a um khawh ti ve ṭun lo. Laimi nih kan zuat khawhmi Chin vok pawl paoh hi ei ve menmen ulaw a si ko,” tiah kan tining ṭheo bang khan, aa dawhcah loning lei hoih zawng in kan chimrel duh deuh men lai dah tiah ka ruah ko.

Asinatein, Japan ram nga tlaitu pawl hna nih cun, cu ti bantuk ruahnak an ngei lo i, an tuah tawnning phung zong a si pek fawn lo. Zeiti’ndah kan i zuam rih lai? Nga tharlamte a simi, tikhammi chungchiahmi nga bantuk in a ngawr lomi, tlaihkami bantuk tein aa hliphlaumi nga cu, zeiti’ndah kan pekchanh khawh hna lai ti kha biatak tein an ruatkhang ko cang. Nga aa hliphlautertu ding caah siilei thiamnak phun le a dangdang thil tampi kha heh lawchet tiah an hneksak len bu zongah zeihmanh a rel hlei lo.

Lungdonghnak nakin ruahchannak thinlung a ngei pengmi hrat nihcun a dongmatoi ahcun tuahtoning lam cu an hmuh khawh ve taktak ko. Cu an thil hmuhchuah tharmi cu a ṭha tuk hringhran. A hlan bantuk in vur tikhal bawm le a thahripi siamtu miset (generator) le diesel hna zong a herh ti lo i, nga tlaihnak ah an sensomi nihlawh hna zong voiding naklet in a tlawm chin lehlam. Cucu zeiti’ndah an tuah le?

Nga an tlaihnak lawng cung ahcun nga chiahnak dingah ti’n, tikhonnak inn lianpi an ser i, cu an sermi ahcun, nga lianmi phun (shark) a famite pakhat kha an khumh chih i, cu shark nih cun nga pahnih khat leng a ei kho ti lo. Shark cu a famite a si ko nain nga dang an tlaihmi pawl hna nih khan an ṭih tuk caah, cuticun shark ngapi nih cun a dum, a dawi peng hna tikah an i hliphlau kho zungzal cang e ti a si.

Japan miphun pawl zeitluk in dah eidin lei ah an duh a cetzia, an pipu chan lio an nunphung hna zong zeitluk in dah venhim an i zuam ti tehna kan hun theihhngalh khawh ko lai dah. Timh tuahnak a um phot ahcun lam a um zungzal ve timi le, zeitluk in dah khuakhan lairelṭi an huam i, an i zuam ti zong kan hun rel dih sin bak in na theih khawh colh ko hna lai.

Hi pinlei ah kan dihlak in kan ruah ding cu, ‘thi ṭhiamṭhiam ding men ka si ko’ tiah kan thih ni le caan hngah thlawrh in kan hngah i, kan um sawh ko a si ahcun kan taksa a ngawr thluahmah colh ve ko lai. Kan nunnak ahhin a kan nehsawh i, a kan dum chukcho lengmangtu hna, buaibainak a kan pe tawntu hna, harsatnak kan cungah pek a kan timmi hna an um ahkhin kan thinlung a hung i hliphlau tawn i, ruahchannak thar hna kan ngei kho, i vennak caan hngal in, i venning cang zong kan rak thiam deuh phah tikah kan nun nih sullam ngeihnak le hlawknak tampi zunnak ah a hman ve tawn. 

Cumpit tlangrai cu a har in nuam lo ngai ko hmanh seh, cumpitnak nih kan taksa ngandamnak ral dotu aa singsawngmi, a ngawr i aa hngilh dingmi vialte hna kha a hliphlauter tawn hna bangin, harsatnak hna hi ton ṭihnung, tuksaphur le hrawkhral kho tu tiangpi khi va si ko hmanh hna selaw, uai hnenghnungpi le ngawr pempum i zeihmanh tuahhuam loin kan rak um nakhnga lo caah a kan siamremtu a rak si deuh timi kha a kan cawnpiakmi cu a si.

(Theihternak: Hi a cunglei cabia hi July 2014, Lengzem ah chuahmi ‘Japan ram leh sahnga’ timi kha aa tlakning in hon leh chinmi a si.)

++++